چیستی حکمت عملی 

حکمت از بدو تأسیس در یونان باستان به حکمت نظری و حکمت عملی تقسیم شده است. حکمت نظری از احوال موجودات و اشیاء مختلفی بحث می‌کند که مستقل از اراده انسان وجود دارند. ویژگی اخیر که وجه تمایز اصلی حکمت نظری و عملی است گاه به امور نامقدور، یا خارج از قدرت و اختیار انسان نیز تعبیر شده است. اما حکمت عملی از اموری بحث می‌کند که به نوعی با اراده انسانی مرتبط هستند. از آن‌جا که حکمت از امور کلی و مطلق گفتگو می‌کند، در حکمت عملی نیز رفتارهای شخصی، جزئی و نسبی مدنظر نیستند، بلکه مسائل کلی درباره رفتار انسان و نسبت آن با سعادت را دربرمی‌گیرند. بر همین اساس می‌توان حکمت عملی را چنین تعریف کرد: دانشی که به بررسی رفتارهای اختیاری انسان در مسیر سعادت پرداخته و هدفش کاربست حقایق ارادی پس از شناخت آنهاست. بنابراین موضوع حکمت عملی، رفتارهای ارادی انسان هستند که منتهی به سعادت یا شقاوت او می‌شوند.

 

ساحت‌های حکمت عملی 

با توجه به محوریت اراده و فعل اختیاری در دانش حکمت عملی، بر اساس گونه‌های مختلف افعال ارادی انسان، می‌توان ساحت‌هایی را در نظرگرفت. بر همین اساس حکمت عملی به سه حوزه کلی اخلاق، سیاست و تدبیر منزل تقسیم می‌شود. چراکه رفتار انسان یا به خود او مرتبط است یا به افراد خارج از وی و در صورت دوم نیز یا به همه افراد جامعه مرتبط است یا فقط به خانواده. 

 

مسائل و روش حکمت عملی

با توجه به تعریف فوق، مسائل حکمت عملی نیز آشکار می‌شوند. مسائل حکمت عملی در یک نگاه کلی عبارتند از: انواع افعال ارادی، انواع ملکاتی که ریشه افعال اختیاری انسان هستند، اوصاف افعال ارادی، مبادی و فرآیند تحقق فعل ارادی، ماهیت ملکه و ارتباط آن با فعل ارادی، رابطه عمل و نظر، نسبت عقل عملی و عقل نظری، حسن و قبح، ماهیت سعادت، اعتباریات، نسبت اراده، نسبت ملکات و فعل و .. همان‌طور که گفته شد، حکمت عملی از شاخه‌های حکمت است و هدف آن تحلیل مباحث کلی با روش عقلی است. بنابراین روش اصلی در این علم، تحلیل عقلی و برهانی است.

 

ضرورت تاسیس گروه پژوهشی حکمت عملی 

با وجود فعالیت مراکز پژوهشی متنوع در حوزه فلسفه اسلامی و فلسفه غرب، بیشتر آثار ناظر به عرصه حکمت نظری است. متاسفانه در طول دهه‌ها و بلکه قرون اخیر تمرکز جدی بر مباحث حکمت عملی نبوده و هیچ مرکزی به طور تخصصی، مباحث حکمت عملی را هدف پژوهشی خود قرار نداده است. از اینرو شایسته است چنین گروهی در موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران تأسیس گردد. از سوی دیگر فقدان ارتباط میان دانش فلسفه و ساحت‌های عمل، از مهم‌ترین خلأهای نظام فلسفی موجود کشور است. بهره‌مندی از تراث متقن فلسفه (به ویژه فلسفه اسلامی) به منزله دانشی انتزاعی و ساحت عینیت فردی یا اجتماعی، نیازمند حلقه واسطی به نام حکمت عملی است. تأخیر در تأسیس چنین گروه‌های پژوهشی یا رشته¬های آموزشی مرتبط، به شکاف بیشتر میان فلسفه و ساحت عمل فردی و اجتماعی و ساحت علم و جامعه منتهی می¬شود. هیچ‌یک از گروه‌های فعال در موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در مسائل حکمت عملی ورود تخصصی و متمرکز نداشته‌اند. عمده و بلکه همة فعالیت گروه فلسفه اسلامی مباحث انتزاعی و نظری است و عمدة فعالیت گروه فلسفه غرب بر موضوعات معاصر و جدید فلسفه تحلیلی غرب و همچنین فلسفه قاره‌ای است. گروه دیگری که مؤسسه درصدد تأسیس آن است ـ به نام «فلسفه و علوم انسانی» ـ نیز قصد دارد ارتباط میان فلسفه و علوم انسانی را به‌ویژه در ساحت نیازمندی نظری علوم انسانی به مبانی برخاسته از تحقیقات فلسفی تبیین نماید. عمده فعالیت این گروه، توجه به مصادیق علوم انسانی موجود و تحلیل مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی، انسان‌شناختی، ارزش‌شناختی و... آنها است. از جمله گروه‌های نزدیک به حکمت عملی، گروه‌هایی هستند که در فلسفه¬های مضاف پژوهش می‌کنند. علاوه بر آنکه چنین گروهی در مؤسسه وجود ندارد، این گروه‌ها نیز فلسفه مضاف به «علوم» هستند. مثلاً فلسفه اخلاق در حقیقت فلسفه علم اخلاق است. فلسفه¬های مضاف به علوم، تعاریف متنوعی دارند که یکی از مشهورترین آنها «مبادی تصوری و تصدیقی علم» است. این نگاه حتی در حوزه اخلاق و سیاست نیز با مطالعاتی که در حکمت عملی نسبت به اخلاق و سیاست، رخ می‌دهد متفاوت است.

 

محورهای فعالیت گروه حکمت عملی

گروه مطالعات حکمت عملی قصد دارد در حوزه حکمت عملی، طرح¬هایی را در سه ساحت پژوهش، نیروی انسانی و گفتمان‌سازی دنبال کند. مهم‌ترین مأموریت‌های این گروه عبارتند از : الف) ساحت پژوهشی معرفی، تحلیل و نقد دیدگاه¬ها در مباحث حکمت عملی با نگاه درجه دوم؛ مانند ماهیت حکمت عملی، رابطه حکمت عملی و نظری، مبادی تصوری و تصدیقی، روش تحقیق در حکمت عملی، تاریخچه حکمت عملی و... . معرفی، تحلیل و نقد دیدگاه‌ها در مسائل حکمت عملی؛ مانند ماهیت عمل، رابطه عمل و نظر، نسبت عقل عملی و عقل نظری، مبادی فعل اختیاری، سعادت، اعتباریات، نسبت اراده، ماهیت ملکه و ارتباط آن با فعل ارادی و... . بررسی تطبیقی مسائل حکمت عملی در میان سنت‌های فکری و فلسفی جهان، شخصیت¬های برجسته جهان اسلام و جهان شرق، جهان غرب و... . پژوهش در باب حکمت عملی مطرح در قرآن کریم. ترجمه آثار مرتبط با حکمت عملی از زبان‌های دیگر به زبان فارسی و بالعکس. شناسایی، تصحیح و تنقیح آثار کهن در حوزه حکمت عملی. راه‌اندازی نشریه پژوهشی در حوزه حکمت عملی (که فرایند تأسیس آن در وزارت ارشاد در حال انجام است). تدوین نظام مسائل حکمت عملی برای جهت‌دهی به پژوهش‌های جدید. تهیه کتاب‌شناسی توصیفی در موضوع حکمت عملی. تهیه اصطلاح‌نامه یا فرهنگ‌نامه حکمت عملی برای مخاطبان غیرتخصصی. ساحت نیروی انسانی تربیت محققان جوان در حوزه حکمت عملی از طریق تأسیس رشته دکتری. شناسایی و به‌کارگیری پژوهش‌گران، اساتید و اعضای هیئت علمی از طریق پروژه‌های تحقیقاتی. هم‌افزایی میان پژوهش‌گران و اساتید داخلی و خارجی از طریق طرح‌های تحقیقاتی مشترک ملی و بین‌المللی. ساحت گفتمان‌سازی برگزاری نشست‌های تخصصی، جلسات هم‌اندیشی و کرسی‌های ترویجی و نظریه‌پردازی. برگزاری همایش‌های ملی و بین‌المللی. تأسیس کتابخانه تخصصی حکمت عملی. تأسیس بانک پژوهش‌های انجام‌شده در حوزه حکمت عملی.

 

برنامه دو ساله گروه

پژوهش، ترجمه و تحقیق در مسائل مرتبط با نگاه درجه دوم به حکمت عملی.

پژوهش، ترجمه و تحقیق در مسائل حکمت عملی از منظر فیلسوفان مسلمان.

راه‌اندازی نشریه پژوهشی در موضوع حکمت عملی (در دست اقدام).

برگزاری همایش بین‌المللی در حوزه حکمت عملی.

 

برنامه پنج‌ساله گروه

 پژوهش در حوزه فلسفه حکمت عملی.

معرفی دیدگاه فیلسوفان مسلمان در عرصه حکمت عملی.

تهیه سند جامع نظام مسائل حکمت عملی.

شناسایی و حمایت از پژوهش‌های پژوهش‌گران داخلی و خارجی در حوزه حکمت عملی.

طراحی و اجرای کلان طرح در یکی از موضوعات مرتبط با حکمت عملی.

طراحی یک دوره آموزشی ـ پژوهشی دکترای حکمت عملی.