تحلیل فلسفی معاد از دیدگاه ابن سینا

تحلیل و تبیین بحث معاد و بقای نفس پس از مرگ در نظام فکری ابن‌سینا از اهمیت زیادی برخوردار است و بخش مهمی از تألیفات او به این مباحث اختصاص دارد. یکی از مهم‌ترین آثاری که مشتمل بر مباحث معاد و بقای نفس است، کتاب المبدأ والمعاد است. ابن‌سینا در این کتاب، معاد را بر دو قسم می‌داند. معادی که هنگام بعث و برانگیخته شدن مخصوص بدن است و تنها از طریق شریعت و تصدیق خبر نبوت اثبات می‌شود؛ و معادی که به‌معنای بقای نفوس است و بر‌اساس براهین عقلی اثبات می‌شود. ابن‌سینا بر اساس پنج اصل عقلی این قسم از معاد که اصطلاحاً معاد روحانی نامیده می‌شود را اثبات کرده و معاد را بر اساس تحلیل مفاهیم لذت و الم حقیقی و لذت و الم غیر حقیقی تبیین فلسفی کرده است. او توضیح می‌دهد که سعادت نفس ناطقه این است که به عالَمی عقلی تبدیل شود که صورت‌های عقلانی در آن مرتسم است و رسیدن به این سعادت، کمال حقیقی انسان است. درک سعادت حقیقی، لذت حقیقی نفس ناطقه و در مقابل، عدم دستیابی به آن، الم حقیقی است. ولی انسان به دلیل اشتغال به بدن و ملزومات آن تا قبل از مرگ قادر به درک لذت و الم حقیقی نیست. 

 تحلیل نظریۀ اتحاد عاقل و معقول در «المبدأ والمعاد»

برخی از عبارات ابن‌سینا، به‌ویژه در کتاب المبدأ والمعاد، دربارۀ چگونگی ادراک نفس ناطقه نسبت به معقولات، به «اتحاد عاقل و معقول» تصریح دارد و برخی عبارات دیگر، آشکارا بیانگر بطلان این نظریه است. همین امر، موجب اختلاف میان فیلسوفانِ پس از وی درخصوص دیدگاه نهایی او دربارۀ این مسئله شده است. عده‌ای از ایشان بیان ابن‌سینا را دربارۀ این مسئله، متناقض دانسته و رویکردی انتقادی نسبت به آن داشته‌اند. گروهی دیگر سعی کرده‌اند تا به‌گونه‌ای این تناقض را رفع کنند؛ اما ظاهراً هیچ‌یک از دو دستۀ مذکور، راه صواب را نپیموده‌اند. به نظر می‌رسد با دقت در معناشناسی اتحاد و اقسام آن و نیز مواطن اتحاد نفس با صورت‌های معقول، می‌توان  به حل این مشکل در حکمت سینوی دست یافت. ابن‌سینا اتحاد نفس با معقولات را اثبات می‌کند و آن را از جهتی شبیه اتحاد ماده و صورت می‌داند. ازدیدگاه وی این اتحاد، در نفسِ همراه با بدن، با صورت معقولِ خاص تا زمان عدم اِعراض نفس از آن برقرار است؛ اما نفس با پیمودن مراحل کمال و مفارقت از بدن می‌تواند با دریافت دفعی همۀ معقولات و اتحاد با آن‌ها عالَمی عقلی مطابق با عالَم عینی شود.

دکتر حامد هاشمی
پژوهشگر فلسفه و مصحح کتاب

ابتدا می‌خواهم دو نکتۀ مهم دربارۀ «فن تصحیح» و اهمیت و جایگاه ویژۀ تصحیح متون تخصصی عرض کنم: نکتۀ اوّل: ابن‌سینا واجب‌الوجود را نسبت به عقول، که موجودات تام هستند، و نیز سایر موجودات پایین‌تر از عقول، «فوق التمام» می‌خواند؛ زیرا واجب‌الوجود هم واجد تمامی کمالات است و هم کمالات سایر موجودات از اوست. تصحیح متون نیز با رعایت قواعد علمی آن، همین نسبت را با سایر کارهای پژوهشی دارد؛ یعنی «تصحیح»، نه‌تنها کار پژوهشی است، بلکه «فوق پژوهش» است؛ زیرا اساس و بنیاد کارهای پژوهشی دیگر است.

نکتۀ دوم: «تصحیح» پژوهشی است که کسی نمی‌تواند با شنیدن، به حقیقت آن برسد، بلکه باید آن را بچشد. کسی می‌تواند دربارۀ تصحیح، سخن بگوید که حداقل یک رسالۀ کوچک علمی را با رعایت قواعد و اصول آن، تصحیح کند. مصحح آثار فلسفی باید پس از مراحل نسخه‌شناسی، نسخه‌یابی و نیز ارزیابی آن‌ها، اولاً: به قواعد نسخه‌خوانی اشراف داشته باشد؛ ثانیاً: نسبت به مسائل و مباحث مهم فلسفی، آگاهی کامل داشته باشد؛ ثالثاً: اطلاعات تاریخی نسبت به اثر، مؤلف و فضای فکری زمان او داشته باشد؛ رابعاً: با سایر آثار مؤلف و مبانی فکری او آشنا باشد؛ خامساً: در مرحلۀ نسخه‌خوانی، واژه یا عبارت‌های صحیح و اشتباه را با استدلال تشخیص دهد؛ سادساً: از میان خوانش‌های صحیح ضبط شده در نسخه‌ها، واژه یا عبارت اصحّ را انتخاب کند. البته این مراحل، تنها بخشی از کارهایی است که یک مصحح باید انجام دهد؛ بنابراین باید دانست که کار تصحیح متون، کاری بسیار دشوار و طاقت‌فرسا است و البته ثمرات و برکات فراوانی در تسهیل کارهای پژوهش دیگر دارد.

کتاب المبدأ والمعاد برپایۀ شواهد تاریخی و متنی متعدد، از آثار قطعی ابن‌سینا است که در میان سال‌های 403 تا 404 ق در گرگان به درخواست شخصی به نام ابومحمد شیرازی که از دوستداران علوم حکمی بوده، نوشته شده است. ابن‌سینا در مقدمۀ کتاب بیان می‌کند که محتوای این اثر، دربردارندۀ حاصل و ثمرۀ دو علم بزرگ «مابعدالطبیعه» و «طبیعیات» است. وی ثمرۀ علم مابعدالطبیعه را شناخت مبدأ اول و نسبت موجودات ـ براساس ترتیبشان ـ به او دانسته و ثمرۀ علم طبیعیات را شناخت بقای نفس انسانی و معاد آن معرفی می‌کند. مهم‌ترین هدف ابن‌سینا در این کتاب، شناساندن «مبدأ اول» و «نفس ناطقه» است؛ اما او این دو را به‌صورت جدا از هم نمی‌بیند و ازاین‌رو، شناختی را ارائه می‌دهد که ارتباط و اتصال این دو را با هم نشان دهد. این ارتباط و اتصال، همان است که در ترتیب «آخذ» و «عائد» نظام مبادی هستی، معنا پیدا می‌کند. در این ترتیب که ترسیم کنندۀ یک حرکت دورانی در نظام مبادی است، از یک سو، مبدأ اول با فیضان وجود از خود، «ترتیب آخذ» را پدید می‌آورد و از سویی دیگر، نفس ناطقۀ انسانی با معاد خویش به سمت مبدأ اول، «ترتیب عائد» را تکمیل می‌کند. به همین سبب است که نام این کتاب، المبدأ (ترتیب آخذ نظام مبادی) والمعاد (ترتیب عائد نظام مبادی) برگزیده شده است.

ابن‌سینا در این اثر، ضمن بهره‌مندی از آموزه‌های اسلامی، از آثار فیلسوفان یونان و شارحان ایشان فایدۀ فراوان برده است. بیشترین استفادۀ وی در این کتاب از آثار ارسطو همچون کتاب السماع الطبیعی، کتاب النفس، کتاب مابعدالطبیعة بوده است. او همچنین در این اثر به نگاشته‌های دیگری مانند کتاب سوفسطیقای افلاطون، رسالۀ «فی مبادی الکلّ علی رأی أرسطوطالیس» اسکندر افرودیسی و رسالۀ «شرح کتاب اللام» ثامسطیوس استناد کرده است. مباحث مطرح شده در المبدأ والمعاد، مشابهت‌های بنیادین با کتاب أثولوجیا دارد که خود نیازمند تحقیقی جامع است. نکتۀ دیگر اینکه ابن‌سینا جهت رعایت اختصار در ارائۀ مباحث، در مواضع متعددی به آثار پیشین خود در موضوعات منطق، ریاضیات و طبیعیات ارجاع داده است. وی در بحث «قدم عالم و دوام فیض الهی» به بیان دیدگاه‌های متکلمان و نقد آن‌ها نیز پرداخته است.

المبدأ والمعاد با وجود شباهت‌هایی که با دو کتاب النجاة و الشفاء دارد، از حیث انگیزۀ نگارش، محتوا و شیوۀ تبیین مباحث، تفاوت‌های شایان توجهی با این دو اثر دارد. مسائل مهمی همچون برهان اتحاد عاقل و معقول، تبیین وحدت مفهومی صفات واجب الوجود، قیاس شبیه به برهان در اثبات واجب الوجود و نیز مباحثی دربارۀ ویژگی‌های نفس و کیفیت معاد آن، از جمله مباحث مطرح شده در این کتاب هستند که در آثار دیگر ابن‌سینا یا بیان نشده‌اند و یا نوع تبیین و استدلال آن‌ها متفاوت است. مباحث المبدأ والمعاد مطابق با نظریات ابن‌سینا و نیز آن دسته از آرای فیلسوفان مشایی است که نزد وی صحیح بوده و یا حداقل، او وجهی برای صحت آن داشته است. مباحث مختص این کتاب، در کنار آثار دیگر ابن‌سینا تکمیل کنندۀ نظام فکری او هستند و در مباحث مشترک با آثار دیگر نیز، توضیحات و براهین متفاوت این اثر، در حل مشکلات و ابهامات مسائل فلسفی و همچنین فهم عمیق آن‌ها از جهات گوناگون، مفید هستند.

فیلسوفانِ پس از ابن‌سینا همچون ابوالعباس لوکری، شهاب‌الدین سهروردی، فخرالدین رازی، نصیرالدین طوسی، میرداماد، عبدالرزاق لاهیجی و ملاهادی سبزواری به برخی از مباحث این کتاب با رویکردی توضیحی، تحلیلی و یا نقدی توجه داشته و آن را در آثار خویش منعکس نموده‌اند؛ اما بیشترین تأثیر این کتاب، هم از حیث ساختار و هم از حیث محتوا، در کتاب ملاصدرا با عنوان المبدأ والمعاد فی الحکمة المتعالیة مشاهده می‌شود.

گزارشی کوتاه از مهم‌ترین کارهای انجام شده در تصحیح جدید المبدأ والمعاد ابن‌سینا خدمتتان ارائه می‌شود: کتاب حاضر، شامل پنج بخش کلی است که عبارت‌اند از: 1. مقدمۀ مصحح؛ 2. متن اصلی با سازوارۀ انتقادی؛ 3. حاشیه‌های توضیحی نسخه‌ها؛ 4. تعلیقات و مقارنه‌ها؛ 5. نمایه‌ها. در مقدمۀ مصحح، به مباحثی همچون بررسی صحت انتساب اثر به ابن‌سینا، تاریخ نگارش کتاب، منابع و ارجاعات مهم مذکور در کتاب، مقایسۀ عبارات مشترک کتاب با برخی آثار فیلسوفان، تأثیرات این اثر در آثار فلسفی متأخر، تشابه‌ها و تمایزهای المبدأ والمعاد با سایر آثار ابن‌سینا، نکات مهم و برجستۀ کتاب و نیز گزارش تفصیلی مباحث کتاب پرداخته شده است. پس از مباحث فوق، پیشینۀ تصحیح و تحقیق بررسی و ارزیابی شده است تا تفاوت‌ کار حاضر با آثار پیشین مشخص شود. در میان این آثار، تصحیح مرحوم عبدالله نورانی و تصحیح أسامة عشرة، که شامل متن عربی هستند، با تفصیل بیشتری مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. در کنار آن، ترجمۀ فارسی مرحوم شهابی، تصحیح و ترجمۀ فرانسوی یحیی میشو و نیز ترجمۀ پرتغالی جمیل ابراهیم اسکندر نیز به‌اجمال معرفی و ارزیابی شده‌اند. در بحث نسخه‌شناسی، پنج فهرست جامع، یعنی فهرست‌های قنواتی، مهدوی، گوتاس، درایتی (فنخا و دنا) و نیز صدها فهرست دیگر از کتابخانه‌‌های نسخ خطی جهان بررسی شده و هفتادوپنج نسخۀ خطی از مجموع آن‌ها شناسایی شد و مشخصات اجمالی آن‌ها در جدولی، تنظیم و ارائه شده است. درنهایت، با انتخاب هفت نسخۀ برتر و معرفی دقیق آن‌‌ها، کار تصحیح را آغاز کردیم و شیوۀ تصحیح را در دوازده بند در مقدمه توضیح داده‌ایم. در تعلیقات و مقارنه‌ها نیز اولاً: دو نوع مقایسه انجام داده‌ایم که یکی، مربوط به مقایسۀ محتوای کلی هر فصل با سایر آثار ابن‌سینا است و دیگری، شامل مقایسه‌های جزئی در عباراتی است که یا تفاوت معناداری با عبارات سایر آثار ابن‌سینا دارند و یا با عبارت‌های دیگر، بهتر فهمیده می‌شوند؛ ثانیاً: مرجع ارجاعات متن اصلی مشخص شده است؛ ثالثاً: معنای لغات مشکل و برخی اصطلاحاتِ نیازمند توضیح بیان شده‌ است.

نمونۀ یاد شده در بیان یک تقسیم‌بندی مهم فلسفی، یکی از وجوه خاص کتاب المبدأ والمعاد و لزوم توجه به آن بر اساس یک تصحیح انتقادی نوین و قابل استناد است. بر این اساس مصحح ارجمند کتاب جناب آقای دکتر سیدحامد هاشمی اقدام به تصحیح این اثر نموده و موفق شدند با استناد از چندین نسخۀ خطی و طبقه‌بندی آن‌ها در گروه‌های مختلف و نگاشتن مقدمه‌ای ممتع و درخور، و تلاش بسیار در انتخاب وجه اصح در ضبط کلمات و اصطلاحات و افزودن حواشی و تعلیقات سودمند بر کتاب، نیز با مراجعه به نسخه‌های چاپی آن، نسخه‌ای صحیح و قابل اعتماد و مبتنی بر معتبرترین نسخه‌های خطی المبدأ والمعاد فراهم آورند و تحقیقات ابن‌سیناپژوهی را گامی به پیش برند.