مصاحبه با سرپرست ترجمه کتاب «هندبوک الهیات اسلامی»

 آقای دکتر، پیش از هر چیز، لطفاً به معرفی کتاب پرداخته و به اهمیتِ آن اشاراتی داشته باشید.

«هندبوک الهیات اسلامی» مجموعه مقالاتی است به سرویراستاری خانم «زابینه اشمیتکه» که خودشان فردی کاملاً آشنا به سنت اسلامی و یک محقّق و کتاب‌شناس قوی هستند. این مجموعه را انتشارات دانشگاه آکسفورد در سال 2016 منتشر کرده و تا کنون به زبان‌های عربی و ترکی هم ترجمه شده است. پس ترجمه این کتاب به زبان فارسی هم امری ضروری است و در اولویت‌های کاری مجموعه ما قرار گرفته است. همین جا این نکته را هم عرض کنم که در عنوان کتاب، اصطلاح تئولوژی آمده که با کلام به معنای خاصی که ما به کار می‌بریم، کمی متفاوت هست؛ اما غالب مباحث کتاب در چارچوب کلام سنتی است.

لطفاً در خصوص نویسندگان و بخش‌های مختلف کتاب و موضوعات آن‌ها هم توضیح بفرمایید.

بله حتماً! کتاب شامل 5 بخش کلان در قالب 41 مقاله است که از معروف‌ترین نویسندگان آن می‌شود به الکساندر تریگر، اولریچ رودلف، زابینه اشتمیتکه، ویلفرد مادلونگ، پیتر آدامسون، ایمن شهاده و خالد الرویهب و همچنین محققان ایرانی مقیم غرب، ازجمله رضا پورجوادی، حسن انصاری و محمدعلی امیرمعزی اشاره کرد. بخش‌های مختلف کتاب به بررسی فرقه‌های مختلف کلامی، همانند اشاعره، معتزله، اسماعلیه، حنبلیه، قدریه، ماتریدیه، کرامیه و زیدیه و پراکندگی جغرافیایی و تطوّر تاریخی آنها پرداخته است. همچنین کلام امامیه محور چند مقاله از این کتاب است و نویسندگانی آشنا به سنت امامیه آنها را نوشته‌اند. همچنین کلام نص‌گرا و عقل‌گرا محور برخی دیگر از مقالات است و شاخصه‌ها و مؤلفه‌های اون‌ها تحلیل شده است. رابطه کلام با منطق، اخلاق و تصوف هم در برخی مقالات دیگر بررسی شده است. تأثیراتی که کلام و مسائل کلامی از حوادث اجتماعی و جریان‌های سیاسی داشته، مانند نظریه خلق قرآن یا ماجرای جنبش موحدون، نیز در برخی مقالات دیگر تحلیل شده است. طولانی‌ترین مقاله این کتاب هم در حدود 60 صفحه است که مهمترین و جدیدترین رویکردها در اندیشه الهیاتی اسلامی در سده اخیر را گزارش می‌کند. کتاب 815 صفحه است که پیش‌بینی می‌شود ترجمه آن حدود 1400 صفحه فارسی شود.

آقای دکتر چه دلایل دیگری شما را متقاعد کرد که ترجمة چنین کتاب حجیمی را در اولویت کار خود قرار دهید؟

ببینید! یکی از محورهای فعالیت گروه کلام مؤسسه، بررسی تحقیقات مستشرقان و به طور کلی، خوانش‌های معاصرانه از مسائل و رویکردهای کلام سنتی اسلامی است. به‌نظر می‌رسد با توجه به پیشرو بودن محققان خارجی در این زمینه و امکانات پژوهشی آنها، آشنایی محققان و علاقه‌مندان داخلی با کارهای ایشان ضروری است. عمده پژوهشگران خارجی در این زمینه، آشنایی خیلی خوبی با منابع و سنت کلامی اسلامی داشته و اغلب به زبان‌های عربی و فارسی هم تسلّط دارند، لذا خیلی‌هاشون مستقیم به سراغ منابع دست اول رفته و پرسش‌ها و مسائل خودشان را به آنها عرضه کردند. نکته دیگر اینکه نسخه‌های خطی مهم و زیادی در اختیار محققان اسلام‌شناس و مستشرق هست که اهمیت کارهای آنها را دوچندان می‌کند. مستشرقان تک‌نگاری‌های خیلی خوبی تألیف کرده‌اند که اغلب در طی سالیان اخیر به زبان فارسی ترجمه است. محورهای کار آنها هم اغلب کلام و فرق، فلسفه، قرآن و تفسیر و علوم حدیث است. درنتیجه، به نظر می‌رسد که ترجمه آثار آنها لازم و مفید باشد.

در خصوص فرآیند ترجمه این اثر هم توضیحاتی را بفرمایید.

در خصوص ترجمه، گام نخست، یافتن مترجمان خبره بود که در این زمینه گفتگوها و جستجوهای زیای انجام شد. درنهایت این کار را حدود 30 مترجم انجام خواهند داد که دارای پیشینه خوبی در ترجمه هستند. البته در مراحل بعدی، مقابله و ویرایش علمی و یکسان‌سازی‌هایی انجام خواهد شد. نکته دیگه اینکه محققان بیرون از سنت ما ممکن است گاهی در فهم برخی امور و اعتقادات دینی دچار خطا شوند و آموزه‌ای را به اشتباه به فرقه‌ای یا کلیت سنت اسلامی نسبت دهند یا تحلیل ناصواب یا ناقصی داشته باشند که این موارد در ترجمه یادآوری خواهد شد. همچنین با مراجعه به متون دست اول در نقل‌قول‌ها، تلاش خواهد شد خطای احتمالی نویسندگان در برداشت از متون اصلی تا حد زیادی اصلاح شود.

در پایان چنانچه فکر می‌کنید نکته‎‌ای باقی مانده، بیفزایید.

نه نکته خاصی نیست، فقط اینکه به نظرم انتشار این اثر کمک فراوانی به تحقیقات آتی ما در زمینه کلام سنتی اسلامی خواهد کرد. پیش‌بینی من این است که کار تا آخر امسال نهایی شده و در سال آینده هم منتشر شود.

ممنون که وقت خودتان را در اختیار ما گذاشتید.

ممنون از شما که مقدّمات این گفتگو را فراهم کردید.