دغدغه نظام‌سازی بدون توجه به معرفت‌شناسی به نتیجه مطلوب نمی‌رسد/ وظیفه ذاتی انجمن‌های علمی ایجاد گفتمان و آینده‌نگری نسبت به دانش است

به گزارش روابط عمومی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به نقل از خبرگزاری حوزه عبدالله محمدی استادیار گروه حکمت عملی عنوان کرد: معرفت شناسی دانشی است که نسبت به کل دانش هایی که در سطح نخبگانی و بشری فراهم شده است، از نگاه بالاتر، آنها را در چند جهت بررسی می کند. یکی از این جهات، بحث ارزش شناخت است. معرفت شناس می آید و ارزش شناخت علوم را بررسی می کند و اعتبار و توجیه آنها را بررسی می کند. معرفت شناس در دانش های حوزوی از فقه و اصول و کلام و تفسیر و...، میزان واقع نمایی هر کدام از این ها را بررسی می کند.

برای ترویج و بحث پیرامون این رشته مهم در حوزه، انجمن علمی معرفت شناسی از سال ۸۲ در حوزه علمیه قم راه اندازی شد و محفلی برای اجتماع صاحب نظران و دغدغه مندان این عرصه شده است. برای آشنایی هرچه بیشتر با فعالیت های این انجمن، گفت و گویی داشتیم با حجت الاسلام والمسلمین عبدالله محمدی، مدیر انجمن معرفت شناسی حوزه علمیه قم که تقدیم خوانندگان می شود:

سوال: در ابتدا درباره شکل گیری این انجمن و درباره افراد تأثیرگذار در راه اندازی و ادامه راه بگویید.

در سال ۱۳۸۲ انجمن معرفت شناسی با حضور بزرگان دانش فلسفه و معرفت شناسی مانند آقایان فیاضی، حسین زاده، معلمی، عسکری سلیمانی و... آغاز به کار کرد و به صورت طبیعی هر دو سال یکبار انتخابات انجمن برگزار شده و هیئت مدیره با آن انتخابات تشکیل می شوند و تا امروز نه دوره تشکیل شده است.

در این دوره ها افراد جوان تر هم به انجمن معرفت شناسی اضافه شده اند و در دوره اخیری که هستیم، آخرین سالی هست که این دوره در حال سپری شدن است و ان‌شاءالله انتخابات جدید برگزار خواهد شد.

در انجمن های علمی اعضای پیوسته باید تخصص و مدرک مرتبط دکتری یا سطح چهار و آثاری در این عرصه داشته باشند. به این معنی که صرف علاقه مندی افراد نسبت به مباحث معرفت شناسی برای اعضای پیوسته کافی نیست، لذا اعضایی که به جمع ما اضافه می شوند طی بررسی سوابق و توانایی علمی بررسی می شود.

سوال: درباره ضرورت تشکیل این انجمن بگویید.

در انجمن معرفت شناسی حوزه دو جهت مهم را باید توجه کنیم، یکی اصل کار ویژه انجمن های علمی در کشور و دیگری هم حوزه معرفت شناسی است. حوزه معرفت شناسی که جزو بنیادین ترین ریشه های تفکر دانش در تمام دنیا است. اینچنین نیست که معرفت شناسی یک رشته ای به عنوان پیش نیاز رشته فلسفه، کلام و عرفان و... . ما به یک معنا در تمام حوزه احتیاج به دانش معرفت شناسی داریم. معرفت شناسی مثل خون در تمامی علوم جاری است و همه رشته های علوم مختلف با این عرصه ارتباط دارند. علاوه بر علوم فکری، دانش فقه و اصول نیز ارتباط نزدیکی با این علوم دارد.

سوال: با توجه به این که مخاطبان خبرگزاری حوزه از اقشار مختلف هستند، شایسته است تعریفی از رشته معرفت شناسی داشته باشید.

معرفت شناسی دانشی است که به ساحت درجه دوم دانش ها اشراف دارد و کل دانش هایی که در سطح نخبگانی و بشری فراهم شده است، از نگاه بالاتر، آنها را در چند جهت بررسی می کند.

یکی از این جهات، بحث ارزش شناخت است. معرفت شناس می آید و ارزش شناخت علوم را بررسی می کند و اعتبار و توجیه آنها را بررسی می کند. معرفت شناس در دانش های حوزوی از فقه و اصول و کلام و تفسیر و...، میزان واقع نمایی هر کدام از این ها را بررسی می کند.

کار دیگر معرفت شناس بررسی راه های معرفتی است. معرفت شناس به اصحاب علوم مختلف این خود آگاهی را می دهد که شما در دانش خود از چه راه معرفت شناسی (حسی، عقلی، شهودی و...) استفاده می کنید و ارزش معرفتی آن کدام است؟

لذا بر خلاف این تصور که گمان می شود معرفت شناسی تنها به دانش فلسفه و علوم عقلی ارتباط دارد، تصور درستی نیست. با نگاهی کامل به معرفت شناسی، می بینیم که رد پای معرفت شناسی در تمامی علوم مختلف حوزه فقه و اصول و حدیث ورود دارد.

گفت و گو هایی که در سال های اخیر در مسئله طب اسلامی و علوم اسلامی شکل گرفت، پایه همه آنها به دانش معرفت شناسی بر می گردد که دانش تجربه چه میزان اعتبار دارد؟ و... . هرچه جلوتر می رویم و به سمت نظام سازی حرکت می کنیم، با دانش معرفت شناسی بیشتر آشنا می شویم و ضرورت آن بیشتر احساس می شود.

حوزه که به دنبال ورود به نقطه تمدن سازی و نظام سازی علوم انسانی است، این نظام سازی با مبانی علوم انسانی در رشته های مختلف باید انجام شود. این مبانی در همان دانش به صورت مستقیم بحث نمی شود ولی معرفت شناس در این عرصه نظریه پردازی می کند. افرادی که به مباحث معرفت نشاسی بیشتر اعتنا داشتند، در مسیر علمی خود در رشته های مختلف موفق تر عمل کرده اند.

امروزه به برکت انقلاب اسلامی و زحمات علامه طباطبایی و شاگردان ایشان، شاهدیم که حوزه به معرفت شناسی بیشتر از گذشته ورود کرده است.

سوال: نقش انجمن معرفت شناسی در این عرصه چه بوده است؟

باید توجه کنیم که ما در محافل علمی یک گروه آموزشی داریم یا یک گروه پژوهشی؛ خب این ها هر کدام مأموریت هایی برایشان تعریف شده است. گروه های آموزشی مراکز آموزشی را بر عهده دارد و گروه های پژوهشی کارهای پژوهشی آثار و کتابها و... را دنبال می کنند.

انجمن های علمی هیچ کدام از این کارها را انجام نمی دهند؛ متأسفانه گاهی به این مسئله توجه نمی شود و انتظار می رود انجمن های علمی در صف نهادهای پژوهشی و آموزشی وارد شود در حالی که هیچ کار اجرایی در دستور کار نیست. اعضای انجمن های علمی در تمامی دنیا عده ای از صاحب نظران و کارشناسان در آن علم هستند که مأموریت اصلیشان دیده بانی نسبت به مرزهای دانشی است.

مثلا در انجمن اقتصاد اینطور نیست که یک پروژه اقتصادی تعریف شود، یا این که در دانش آموخته اقتصاد تربیت کند. دیده بانی است که در ساحت های علمی، کدام جهات، چطور عمل می کند و افق ما در ۲۰ سال و ۵۰ سال آینده کدام است و اصحاب آن علم به کدام سمت باید برود.

ما در حوزه علمیه، رشته معرفت شناسی نداریم و درس معرفت شناسی در برخی مراکز تخصصی ارائه می شود؛ در چنین شرایطی بیش از هر زمانی لازم است جایی باشد که نسبت به آینده این دانش وضعیت آن، این که در آینده نظام سازی در جمهوری اسلامی، آینده نو اندیشی که حوزه به دنبالش است، چه احتیاجی به معرفت شناسی داریم و کجا ها را باید تقویت کنیم، برنامه ریزی کند. با این وضعیت که از اهمیت معرفت شناسی به ویژه در حوزه مطرح شد، نقش انجمن معرفت شناسی مشخص می شود.

با توجه به این که یک مرکز تخصصی معرفت شناسی نداریم و هیچ جایی به صورت خاص این کار را نمی کند این رسالت بر دوش انجمن معرفت شناسی است که ساحت دانش را در حوزه رصد می کند و نیازها را شناسایی و بررسی می کند تا بر اساس آن به مراکز مختلف ارائه طریق کند. این می تواند در قالب گفت و گو های علمی و جلسات و مقالات علمی باشد. این کار را انجمن از همان ابتدای کار دنبال می کند و در این عرصه موفق هم بوده است.

سوال: چه شد که این ضرورت از سوی حوزه مورد توجه قرار گرفت و انجمن معرفت شناسی تشکیل شد؟

مسئله از آنجا شروع شد که بر اساس آنچه در تراث قدمای خود داشتیم، یک رشته مستقل تحت عنوان معرفت شناسی نداشتیم، البته ما در دانش های حوزوی و حکمی دانش فلسفه داشتیم. مطالبی که مرتبط با معرفت شناسی بود به صورت پراکنده در آثار ابن سینا و فارابی و ملا صدرا وجود داشت ولی رشته مستقل در این عرصه نداشتیم. این رشته زمانی تشکیل شد که ما نسبت به تقابل با تمدن غرب آگاه شدیم و مرحوم علامه طباطبایی در این عرصه ورود یافت و کتاب هایی نوشت که امروز جهان تشیع و جامعه اسلامی ایران، به نحوی مدیون زحمات معرفت شناسانه این عالم ربانی است.

علامه در زمانی که مارکسیست حتی در خانواده های انقلابی هم نفوذ کرده بود کتاب اصول و فلسفه رئالیسم را تدوین کردند و شهید مطهری و دیگر شاگردانشان آن را شرح دادند.

فیلسوفان همواره در دل مباحث فلسفی شان به مباحث معرفت شناختی ورود می کردند و به این صورت می توان گفت که رشته معرفت شناسی دانش نوپایی است. محافل و گروه های معرفت شناسی نیز به همین شکل است.

انجمن معرفت شناسی جزو اولین جاهایی بود که معرفت شناسان حوزه علمیه را گرد هم جمع کرد و بعد از آن، مراکزی مانند مجمع عالی حکمت معرفت شناسی و دیگر مراکز شکل گرفت. اولین جایی که محفلی بود که اصحاب معرفت شناسی دور هم جمع شده و گفت و گو می کردند، در همین انجمن معرفت شناسی بود.