اسماعیل رادپور تشریح کرد: تعامل «حکمت چین» و «عرفان اسلامی»

دکتر اسماعیل رادپور: چنان که غالباً گمان می‌شود، دائو صرفاً خدایی غیرشخص‌وار نیست. سخن گفتن از خدای شخص‌وار یا خدای غیرشخص‌وار هر دو حاکی از فهمی ناقص از مابعدالطبیعه است. دائو حقیقتِ مطلق است. آنچه مطلق است، از شخص‌وار بودن هم مطلق و جداست. امّا در عین حال از غیرشخص‌وار بودن هم مطلق است. در یکی از متون دائویی (دفتر ازلیِ حقّ و راستی، گفتارِ یوئِن‌شی) چنین آمده است: «یافت و نایافت زایندۀ یکدیگرند: یگانگی با دائو می‌آید و می‌رود. با دائو یگانه نتوان شد؛ با دِه (=وجهِ دائو) یگانه نتوان شد؛ با نایافتِ دائو نیز یگانه نتوان شد. پس، موجودات یافتی را می‌یابند و آن را گویند یگانگی؛ یافتن نایافتن است». آری دائو همچندان که شبیه نیست نزیه نیز نیست و همچندان که شبیه است نزیه نیز است. حقیقت لابشرط چنین است و دست آخر باید گفت شاید هم چنین نباشد! گفتم «شاید»، چون ما گرفتار قوالب گفتاری هستیم و زبان هرگز گنجایش بیان حقیقتی فوق منطقی را ندارد و تمام آنچه بیان می‌کنیم سرانجام چیزی بیش از «شاید» و «گویی» نیست. در متون دائویی فراوان از کلام دائو یا گفتن دائو، چشم دائو یا نگریستن دائو، گوش دائو یا شنیدن دائو سخن به میان می‌آید، در عین حال، از بی‌چونی دائو بسیار سخن گفته می‌شود. لائودْزی دائو را گاه همچون مادری برای موجودات عالم تصویر می‌کند و گاه همچون نیای بزرگ. وجوه آفریدگاری و پروردگاریِ دائو در دلِ وجوهِ متعالی آن نهفته است.

دکتر اسماعیل رادپور: آن استاد شبه‌معنویت که نام بردید، مبدع نظریۀ «عصر محوری» نیست. در میان متفکران شناخته شده‌تر، این کارل یاسپرس بود که پیشتر از اینها بر این نظریه تأکید داشت. اتفاقاً یاسپرس در کنار بزرگان حکمت و دین در چین و هند و ایران و یونان، از پیامبران بنی اسرائیل نیز نام می‌برد که در همان عصر ظهور کردند، «از الیاس تا اشعیا و از ارمیا تا اشعیای ثانی» علیهم السلام. امّا «ذهن‌آگاهی» و مانند آن از اختراعات مدرن است که در تلفیق با شکل تحریف شدۀ بعضی تعالیم بودایی و مبتنی بر بعضی مقولات روانکاوی بنیاد بسیاری از نحله‌های شبه‌معنوی روزگار ما را تشکیل می‌دهد. علاقۀ چندانی به ورود به این بحث ندارم ولی سخنی را در این باب ناگفته نمی‌توانم گذاشت. مگر نه اینکه ذهن‌آگاهی در پی حضور در اکنون و تهی شدن از قضاوت‌هاست، همۀ آن بزرگان اندیشه و دین که در عصر محوری یاسپرس (از قرن ۸ ق.م تا قرن ۳ ق.م.) ظهور کردند، کارشان سراسر قضاوت کردن بود. زردشت پیامبر تمام تأکیدش در سلوک عملی بر تمییز خیر و شرّ بود، یعنی دقیقاً قضاوت کردن برای بازشناختن شرّ و کنار گذاشتن آن. کنفوسیوس به عنوان مصلح اجتماعی پیوسته اوضاع زمانۀ خویش را قضاوت می‌کرد و با مطلوب خود می‌سنجید و دیگران را هم به این داوری‌ها دعوت می‌کرد. مطلوب لائودْزی حکمت و حکومت فرهمندان باستان بود و معیار سنجش درستی و راستی (دِه) برای او هماهنگی با دائو بود، چیزی که در همعصران خود نمی‌دید و با همین قضاوت، آنان را نکوهش می‌کرد. و امّا بودا. آیا او نبود که برای رسیدن به نیروانَه هر آن چیزی را که بند تعلّق آدمی به سَمْسارَه بود، پس از قضاوتی جانانه، طرد می‌کرد؟ اوپَنیشدها چه تعلیم می‌کنند؟ آیا نخستین شرط سلوک برای وِدانتین‌ها، ویوِکَه یا تمییز حق از باطل نیست؟ تواناییِ قضاوت کردن موهبتی است برای عقل که فعل اندیشیدن را ممکن می‌سازد.