به گزارش روابط عمومی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، نشست معرفی و بررسی کتاب «اختیارات مظفری»؛ جامع‌ترین کتاب هیأت بطلمیوسی و غیربطلمیوسی به زبان فارسی، نوشته قطب‌الدین محمودبن مسعود شیرازی، عصر روز گذشته (یکشنبه بیستم اسفندماه 1402) با حضور امیرمحمد گمینی مصحح، محقق، و شارح اثر، حسین معصومی همدانی، استاد و پژوهشگر تاریخ و فلسفه علم، و سیدمحمدحسین حکیم، نسخه‌شناس، در سالن دکتر نصر مؤسسه برگزار شد. دبیری این نشست بر عهده حنیف قلندری بود. در ادامه گزارش از این نشست از نظر می‌گذرد:
قلندری در ابتدای جلسه گفت: یکی از اتفاقات خوب در حوزه هیأت این است که خوشبختانه آثار خوبی به زبان فارسی در حوزه هیأت داریم. شرف‌الدین مسعودی، قطب‌الدین شیرازی، و خواجه نصیرالدین طوسی همگی آثار خوبی در حوزه هیأت به زبان فارسی و عربی دارند. ویژگی آثار فارسی متقدم نسبت به آثار عربی، اختصارشان است. ولی آثار شیرازی و طوسی به فارسی مفصل هستند.
معصومی همدانی، عضو بازنشسته مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، اولین سخنران این مراسم گفت: در ابتدا لازم است بگویم که از تصحیح و چاپ این کتاب بسیار خوشحالم چون چاپ چنین کتابی اصلاً کار ساده‌ای نیست و آقای گمینی برای تصحیح و تحقیق آن سال‌ها زمان گذاشته‌اند.
وی افزود: عمده کسانی که در دهه‌های گذشته متون علمی و به خصوص متون آثار هیأت را تصحیح کردند کار اصلی‌شان ادبیات بوده و در این حوزه فعالیت داشتند اما کتاب «اختیارات مظفری» جامع‌ترین کتاب هیأت بطلمیوسی و غیربطلمیوسی به زبان فارسی است که مصححِ آن، به این اثر به جهت محتوای علمی‌اش توجه و با این نگاه اثر را تصحیح کردند؛ به معنای دیگر، تصحیح این اثر بیش از اینکه مبتنی بر زبان فارسی و ادبیات باشد متمرکز بر محتوای علمی نجوم و هیأت بوده و عنوان اثر هم به خوبی نشانگر این موضوع است.
این استاد تاریخ علم اضافه کرد: توضیحات آخر اثر که درباره محتوای علمی کتاب است کار بسیار ارزشمندی است و در مورد موضوعی هم که درباره زبان فارسی ذکر کردم باید بگویم ما نمی‌توانیم از کسی که در حوزه تاریخ علم کار کرده توقع تصحیحی مثل آثار مرحوم همایی را داشته باشیم.
معصومی همدانی ادامه داد: این نکته را باید توجه داشته باشیم که تصحیح و تحقیق این کتاب در یک فضای بسیار سخت و با چالش صورت گرفته است. علاوه بر اینکه عمده مخاطب و جامعه این اثر بیرون از ایران هستند و از این جهت به آقای گمینی به خاطر انجام این کار تبریک می‌گویم. خصوصاً که برای ویراستاری اثر یعنی پاراگراف بندی و نقطه گذاری هم بسیار وقت گذاشتند و در این مورد دقت کردند که کار بسیار پسندیده‌ای است و به خوانش متن کمک فراوانی کرده است.
وی در ادامه انتقادات خود را بیان کرد و گفت: یکی ازانتقادات من درباره این کتاب به عنوان فرعی «هیأت بطلمیوسی و هیأت غیربطلمیوسی» برمی‌گردد. چون وقتی صحبت از هیأت غیربطلمیوسی می‌شود ذهن فرد به سمت موضوع نجوم پساکوپرنیک می‌رود و از این جهت کمی گمراه کننده است. بنابراین شاید بهتر بود به جای عبارت هیأت غیربطلمیوسی، «مدل غیربطلمیوسی» روی کتاب گذاشته می‌شد. نقد دیگر هم اینکه، کتاب «اختیارات مظفری» فواید جنبی بسیار زیادی دارد که آقای گمینی خیلی وارد این حوزه نشدند و این موضوع مهمی است چون این آثار بیشتر نقش دایره المعارفی دارند و ما نباید در آنها دنبال حرف تازه ای باشیم. هرچند این کتاب حرف تازه بسیاری دارد. ضمن اینکه لازم بود آقای گمینی به فراز و فرودهای متن قطب‌الدین شیرازی بیشتر می‌پرداخت.
معصومی همدانی در پایان تصریح کرد: به نظر می‌رسد که در طول کار، آقای گمینی خیلی ارادتمند قطب‌الدین شیرازی شده و به خاطر این ارادت به رفتارهای غیر علمی قطب‌الدین مثل سرقت‌های علمی‌اش توجه نکرده است. مورد دیگر هم اینکه در مقدمه اثر چند مورد متناقض وجود دارد که لازم است تصحیح شود. به این منظور لازم است به جای منابع فرعی به منابع اصلی بیشتر توجه شود.
نفوذ قطب‌الدین شیرازی تا عراق
سید محمدحسین حکیم، نسخه شناس کتابخانه ملی دیگر سخنران این مراسم بود. وی ضمن تبریک به آقای گمینی به خاطر تصحیح اثر، ابتدا درباره نسخه‌های مختلف قطب‌الدین شیرازی و کتابت در دوره ایلخانی صحبت کرد و گفت: در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم ایلخانی کتابت نسخه‌های خطی رونق می‌گیرد و به همین نسخ زیادی از آن دوران باقی می‌ماند. نسخ خطی به جا مانده از خواجه نصیرالدین طوسی، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی و قطب‌الدین شیرازی همگی نشان دهنده این است که یک جریان حمایت کننده در آن دوران وجود داشته است. خوشبختانه امروز پنج اثر از نسخ خطی خواجه نصیر وجود دارد که در حال حاضر در کتابخانه آیت الله مرعشی در قم است.
وی افزود: نکته‌ای که از آثار قطب‌الدین شیرازی می‌توان متوجه شد این است که قطب‌الدین هم امکانات مالی خوبی و هم یک کاتب در اختیار داشته است. علاوه براینکه دست‌خط‌های قطب‌الدین شیرازی روابط او را هم نشان می‌دهد مثلاً چند اثر قطب‌الدین به ربع رشیدی رفته یا مثلاً یک نسخه از تحفه السعدیه در مسجد حله کتابت شده یا یک نسخه دیگر از آثار قطب‌الدین به حرم امام علی (ع) رفته است. همگی اینها نشان می‌دهد که قطب‌الدین شیرازی در عراق و منطقه شیعیان نفوذ داشته است.
حکیم اضافه کرد: اولین استفاده‌ای که از نسخه‌ها می‌شود تصحیح و ویرایش متن است ولی به نوعی سرنوشت آثار را هم نشان می‌دهد. آقای گمینی در تصحیح و تحقیق اثر معرفی نسخه‌ها را کامل انجام نداده است. مصحح وقتی می‌خواهد یک نسخه را تصحیح کند باید به سه نکته توجه کند؛ اصالت نسخه و تاریخ کتابت، سرنوشت نسخه و خصوصیات کتابت و رسم الخط.
این نسخه شناس در پایان بیان کرد: توصیف نسخ می‌تواند سوال ایجاد کند بنابراین آقای گمینی بیشتر درباره نسخه شناسی و تاریخچه هر کدام از نسخه ها توضیح می داد. علاوه براینکه خوب بود اگر به نسخه‌های دیگری مثل نسخه شیخ بهایی هم اشاره می‌کردند.
«اختیارات مظفری» یک کتاب هیأت است نه محاسباتی
امیر محمد گمینی، مصحح و محقق کتاب «اختیارات مظفری»، به عنوان آخرین سخنران این مراسم ضمن تشکر از حاضران و نیز همراهان او در طول انجام این اثر گفت: استاد معصومی همدانی حدود ۱۳-۱۴ سال پیش به من پیشنهاد انجام این کار را دادند و من هم آن را پذیرفتم. تا پیش از این، مخاطب ایرانی اگر قرار بود که کتابی از تاریخ نجوم قدیم بخواند بهتر بود کتاب «التفهیم» ابوریحان بیرونی را بخواند یا ترجمۀ فارسی کتاب «منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک» نوشته عبدالجبار خرقی با تصحیح حنیف قلندری را بخواند. اما امروز می تواند کتاب اختیارات مظفری را به عنوان جامع ترین کتاب هیئت قدیم به زبان فارسی را مطالعه کند
وی افزود: در مورد نقل قول‌ها و منابع لازم است این توضیح را دهم که من سعی کردم با نقطه، گیومه، و امثال اینها فرق بین سخنان قطب‌الدین و نقل قول‌هایش را نشان دهم و خواننده را با خودم همراه کنم. کتاب «اختیارات مظفری» در بین کتب هیأت قدیم یک کتاب هیأت واقعی است نه محاسباتی و اینکه قطب‌الدین شیرازی به زبان فارسی نوشته نشان می‌دهد که در آن دوران ایرانی‌هایی که هنوز عربی نمی دانستند ولی علاقمند به این حوزه بودند وجود داشته‌اند.
گمینی ادامه داد: کتب هیأت از چهار بخش مقدمه، هیأت افلاک، هیأت زمین و ابعاد و اجرام تشکیل شده‌اند و در «اختیارات مظفری» درباره همه چیز علم هیأت صحبت شده است اما من به بخش شرح بیشتر پرداختم و از چهار مقاله کتاب من از مقاله اول و دوم برای شرح بیشتر استفاده کردم.
این محقق و پژوهشگر اضافه کرد: در خصوص موضوع ارادتم به قطب‌الدین هم لازم است بگویم من خودم موافق این موضوع نیستم و فکر هم نمی‌کنم ارادتی نسبت به او پیدا کرده باشم اما انگار این‌طور احساس شده است. نمونه اش اینکه من فکر می‌کنم قطب‌الدین در حوزه اپتیک خیلی ابتدایی فکر می‌کرده و به همین خاطر هم با او در این بخش همدلی نکردم.
این مصحح و محقق گفت: در مورد سرقت علمی قطب‌الدین هم باید بگویم اتفاقاً من هم متوجه سرقت‌های علمی او در طول کار شدم اما به پای این گذاشتم که قطب‌الدین خودش را شاگرد، میراث‌بر و حتی بالاتر از خواجه نصیرالدین طوسی می‌داند و به همین خاطر هم انگار به خودش اجازه می‌دهد که از مطالب او در مقالاتش استفاده کند و نامش هم نبرد. نکته جالب اینکه خود قطب‌الدین سر موضوع سرقت‌های علمی بسیار حساس بوده و اگر کسی این کار را با آثار خودش می‌کرده به او فحش و ناسزا می‌گفته است.
گمینی گفت: یکی دیگر از دلایلی که می‌گویم من ارادتمند قطب‌الدین نشدم این است که نشان داده ام که او در کتابهای «نهایه» و «اختیارات» مدل‌هایی را ارائه داده که بعدش فهمیده اشتباه کرده است اما به آن اشتباه اعتراف نکرده و در آثار بعدیش گفته می‌دانستم اشتباه است اما می‌خواستم شما را امتحان کنم (امتحاناً لأذهان الأزکیا).
مصحح کتاب «اختیارات مظفری» در پایان به انتقاداتی که معصومی همدانی مطرح کرده بود جواب داده و اشاره کرد: اصطلاح هیأت غیربطلمیوسی را به خاطر این استفاده کردم که خود قطب‌الدین شیرازی هم برای عطارد و زهره و اینها از این اصطلاح استفاده کرده اما قبول دارم که ممکن است استفاده از آن نوعی بدفهمی ایجاد کند.