گزارش نشست رونمایی و نقد و بررسی کتاب «تائوی اسلام» اثر مشهور «ساچیکو موراتا»

جلسة رونمایی و نقد و بررسی کتاب تائوی اسلام، نوشتة خانم ساچیکو موراتا و ترجمة اسماعیل علی‌خانی و حسین نقوی و چاپ انتشارات مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران، در روز یک‌شنبه 1403/04/10، با حضور استادان محترم محمد لگن‌هاوزن، شهرام پازوکی، بابک عالیخانی و اسماعیل علی‌خانی، در مؤسسه حکمت و فلسفة ایران برگزار شد.

در این نشست، نخست مترجم کتاب، آقای اسماعیل علی‌خانی، دانشیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفة ایران، ضمن تشکر از حضور استادان در این نشست، مترجم دیگر کتاب،‌ آقای دکتر حسین نقوی، دانشیار مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ویراستار محتوایی کتاب، آقای دکتر لطف‌الله جلالی و دست‌اندرکاران مؤسسة حکمت و فلسفه ایران برای انتشار این کتاب، گزارش مختصری از محتوای کتاب ارائه داد و در ادامه، ضمن بیان این نکته که نویسنده،‌ به همراه همسرش، ویلیام چیتیک، چندین سال در ایران به سر برده و به مطالعة فقه شیعی و سنت حِکمی اسلام پرداخته است و نتیجة این مطالعات و تحقیقات، در پایان‌نامة کارشناسی ارشد او با موضوع «ازدواج موقت» و ترجمة کتاب اصول فقه معالم الاصول به ژاپنی و نیز کتاب تائوی اسلام خود را نشان داده است، به نکاتی دربارة ترجمة این اثر پرداخت.

وی با اشاره به اهمیت این کتاب و تمجید اساتید فن از آن و مقدمة خانم دکتر آنه‌ماری شیمل بر آن و و مقدمة استاد لگن‌هاوزن بر این ترجمة فارسی، به این نکته پرداخت که این اندیشمندان بر این باورند که کتاب تائوی اسلام حقیقتاً کتابی مرجع در اندیشة اسلامی است و یقیناً در آثار کلاسیک جا گرفته است. او در ادامه، برخی از نکات برجستة محتوای این کتاب را چنین توصیف کرد:

محتوای اصلی این کتاب، تناسبات و تمایزات جنسیتی در طبیعت و عالم انسانی و ریشه‌های الاهیاتی آن،‌ از منظر سنت اسلامی است. عنوان فرعی کتاب نیز به‌خوبی گویای این مطلب است: «کتاب مرجع دربارة مناسبات مربوط به جنسیت در اندیشة اسلامی».

نویسنده با الهام از دو عنصر مؤنث و مذکر یا «یین و یانگ» در سنت تائوئیسم چینی، این زوجیت و روابط دوقطبی را در اندیشة اسلامی دنبال کرده است و دیدگاه خود را به آیات قرآن کریم، روایات حضرات معصومین (ع) و اندیشه‌های فلسفی و عرفانی چهل و هشت حکیم و عارف سنت اسلامی، نظیر ابن‌سینا، ملاصدرا، شیخ اشراق، ابن عربی، نجم‌‏الدین کبری، خواجه عبدالله انصاری، عین‏‌القضات‌ همدانی، حافظ، عطار، مولانا و دیگر اندیشمندان مستند کرده است.

به نظر او، اسماء یانگ خداوند، یعنی اسمائی که دلالت بر صفات جلال و مردانگی الهی دارند، نظیر اسم عزیز، جبار، عظیم، متکبر، ملک، قهار، ذوالنتقام و ... و اسماء یین خداوند،‌ یعنی اسمائی که بر صفات جلال یا زنانگی و مهر و لطافت دلالت دارند،‌ نظیر رحمان، رحیم،‌ جمیل، قریب، ودود، لطیف، عفو، غفور،‌ نافع، وهاب و ... به‌صورت دوقطبی و بینابینی، عالم را تدبیر می‌کنند.

البته دکتر موراتا به توحید در اسلام توجه ویژه دارد و به‌درستی خاطرنشان می‌سازد که در اسلام، اصل توحید و نقش آن در خلقت، اصلی محوری در اندیشة کلامی و مخصوصاً عرفانی است؛ که خود را از دوگانگی و از دوگانگی به کثرت متمایز می‌سازد. به همین دلیل، عنوان کتابش را تائوی اسلام نهاده است.

نویسنده با الهام از آیة شریفة «وَمِن کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ؛ از هر چیزی جفتی آفریدیم؛ باشد که پند گیرید» (ذاریات: 49)، در صدد اثبات این دیدگاه است که در همة موجودات عالم این زوجیت وجود دارد و سنت اسلامی، به‌ویژه کیهان‌شناسی اسلامی، به‌خوبی آن را بیان کرده است؛ نظیر زوج «لوح و قلم»، «آسمان و زمین»، «زن و مرد» و ... .

مهم‌ترین کارکرد این زوجیت، تکامل خلقت و تداوم زندگی است؛ زیرا همه می‌دانند که تنها با هم‌بستگی این دو اصل، زندگی امکان تداوم می‌یابد. بدون انقباض و انبساط در ضربان قلب و بدون دم و بازدم، یا بدون دو قطبی که جریان الکتریسیته بتواند در آن جریان یابد، حیاتی وجود ندارد.

از مهم‌ترین بحث‌هایی که نویسندة کتاب به آن اهتمام ورزیده است، دفاع از نقش و جایگاه زن در اندیشة اسلامی و قرآنی است. نویسنده، ضمن پاسخ به انتقادات فمنیستی به اسلام، زن و مرد را مکمل هم و دارای یک رابطة دوقطبی، هم‌چون روابط دوقطبی آسمان و زمین، لوح و قلم و ... می‌داند.

این کتاب بهترین پاسخ‏ های دندان‏شکن را در برابر حملات فمنیست‏ های مختلف ـ چه در غرب و چه در جهان اسلام ـ بر ضد اسلام، فراهم کرده است. اجمالاً پاسخ این است که نقادان چیزی جز پوسته و ظاهر اسلام را ندیده‌اند و سپس بر اساس ملاک‏ های جدید غربی به داوری آن پرداخته‏ اند. در حالی که دریافت صحیحی از موضوع جنس مؤنث در اسلام، بدون غور در اقیانوس معنویت اسلامی ناممکن است؛ کاری که نویسندة این کتاب به‌خوبی آن را به انجام رسانیده است.

مترجم کتاب در پایان، نکاتی دربارة ترجمة این کتاب ارائه کرد: او گفت، برجسته‌ترین ویژگی این اثر این است که، نقل‌قول‌ها و نیز روایات مورد اشارة نویسنده یا متون مختلف به‌کار برده شده، با تحقیقی فراتر از ترجمة کتاب، گردآوری شده و در پاورقی قرار گرفته است تا پژوهشگران فهم روشن‌تری دربارة موضوع مورد اشاره پیدا کنند. هم‌چنان‌که، متون فارسی کهن، که در متن نقل شده است، ‌جهت حفظ امانت، عیناً و بدون ترجمة امروزین آورده شده است.

در ادامه، استاد محمد لگن‌هاوزن، استاد مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی قم، به بیان سخنان خویش پرداخت. وی، ضمن تبریک و خوش‌وقتی بابت ترجمه و انتشار کتاب و تشکر از مترجمان و تمجید از این کار سترگ دکتر موراتا، اشاره‌ای به رویکرد تطبیقی نویسنده کرد؛ هرچند رویکرد نویسنده را برخلاف رویکردهای تطبیقی متداول، دارای طرحی نو دانست و آن را قابل توسعه خواند. ایشان این کتاب را نمونة بسیار خوبی از الاهیات تطبیقی دانست؛ که به‌خوبی بین سنت تائوئیسم چینی و اندیشة اسلامی صورت پذیرفته است؛ الگوی دوگانگی و روابط دوقطبی، از رابطة «یین و یانگ» تائوئیسم گرفته شده است و در عالم انسانی و کیهان‌شناسی اسلام دنبال شده است.

دکتر لگن‌هاوزن یک نکته نیز دربارة روش دکتر موراتا گفت؛ این‌که او، هم‌چون استادش توشیهیکو ایزوتسو، برای فهم تعالیم اسلام دربارة خدا، جهان و انسان، رویکرد معناشناختی و ادبی را دنبال می‌کند.

دکتر لگن‌هاوزن،‌ در کنار تمجید از این کتاب، یک نقد نیز به نویسنده وارد کردند؛ این‌که دکتر موراتا فقط اشاره‌ای به روابط دوقطبی یین و یانگ در تائوئیسم می‌کند و تقریباً از هیچ یک از آثار و کتاب‌های آن سنت استفاده نمی‌کند و تمام استفادة او از منابع اسلامی است.

ادامة این نشست با سخنرانی دکتر شهرام پازوکی، استاد مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران همراه بود. وی نیز ضمن تمجید از کتاب تائوی اسلام، آن را یک شاهکار در عرفان تطبیقی و نگاه به زن و دفاع از جایگاه او در اسلام و نیز، «زنانگی»، به عنوان یک امر متافیزیکی و نقش آن در هستی و زندگی انسانی خواندند.

ایشان روش دکتر موراتا را «مقایسة تاریخی تطبیقی ادیان» برشمردند؛ روشی که پیشینة آن به هانری کربن، توشیهیکو ایزوتسو، آنه‌‌ماری شیمل و مقدم بر همة آن‌ها، داراشکوه در ترجمة اوپانیشادها بازمی‌گردد.

سخنران پایانی نشست رونمایی و نقد و بررسی کتاب تائوی اسلام، دکتر بابک عالیخانی، دانشیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفة ایران بود. وی نیز، ضمن برشمردن اهمیت کتاب و این‌که جا دارد در جلسات مختلف به محتوای آن پرداخته شود، این احتمال را مطرح کرد که شاید بتوان روش دکتر موراتا در این کتاب را پدیدارشناسی دانست. 

دکتر عالیخانی اشاره کردند که در کتاب ساچیکو موراتا زوجیت از دیدگاه عرفا و حکمای اسلامی موضوع بحث است. نویسنده مرد را مظهر عقل و زن را مظهر نفس می انگارد. سمبولیسم در این کتاب، نقش بزرگی بر عهده دارد. مع الاسف بسیاری از اهل نظر، به تفاوت میان سمبول و متافور توجه نکرده‌اند. سمبول حقیقی که از منبع وحی یا الهام بر می‌خیزد، منوط به اراده اشخاص و متخیله بیش فعال آنها نیست، مثلا شجره مبارکه زیتونه نه از قبیل صور خیال شاعرانه، بل رمز یا مثل الهی است که از مصدر حق و حقیقت بر می آید و به همان جا رهنمونی می‌نماید.

ایشان افزودند کتاب موراتا بیشتر درباره تعالیم ابن عربی و شارحان آثار اوست، ولی نکاتی چند از تمهیدات عین القضاه همدانی در باره قلب مومن بین دو انگشت الرحمن و دو نور احمد (ص) و ابلیس نقل کرده است که در شرح آنها لازم است که با رجوع به گاهان زردشت و کتب پهلوی، کتابی به حجم دائوی اسلام نوشته شود. مشرب عین القضاه، مشرب وحده الشهود است که با مشرب وحده الوجود ابن عربی از حیث نظرگاه و بیان کمی فرق دارد.

موراتا با هوشیاری خاصی از رساله تمثیلی آواز پر جبرئیل، مطلبی را در باره پر راست و پر چپ جبرئیل نقل می کند. این نکته هم به این سادگی‌ها نیست که نویسنده محترم می‌انگارد. در رساله هیاکل النور و نیز در کتاب حکمه الاشراق، نظریه خاصی درباره پیدایش ازواج هست که جای آن در کتاب دائوی اسلام خالی است. اما از طرف دیگر، نقل نکته ای از دیباچه شاهنامه در باب عناصر، حاکی از تیزبینی نویسنده است که بی نهایت جای تحسین دارد.