کرسی ترویجی «تعریف حدی واجب تعالی: ملاحظات منطقی و معرفت شناختی ابن سینا، ابن عربی و ملاصدرا» توسط گروه فلسفه اسلامی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در محل شعبه قم برگزار شد.
در این نشست که در روز یکشنبه 23 دیماه 1403 برگزار شد، ابتدا دکتر محمد حسین زاده عضو هیئت علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به عنوان ارائه دهنده به بیان دیدگاه خود در موضوع سیر تطور تعریف حدی از نگاه ابن‌سینا، ابن عربی و ملاصدرا پرداخت و توسعه معنایی تعریف حدیِ امور غیرماهوی از جمله واجب تعالی را از نگاه این سه حکیم و با استناد به عبارات ایشان تبیین کرد: «ابن سینا توسعه معنایی تعریف حدی را از دو طریق پیگیری کرده:
1.تعریف حدی برای اموری که حیثیت اضافی آنها امری غیرماهوی است( اموری چون امور عدمی یا قوای نفس، دو حیثیت دارند: حیثیت ذاتی و فی نفسه که امری ماهوی است و حیثیت اضافی که امری غیرماهوی است. اگر قصد ما رسیدن به تعریف حیثیت ذاتی و فی نفسه از طریق آثار و احوال باشد، به چنین تعریفی تعریف رسمی اطلاق می‌شود اما اگر قصد ما آن است که حیثیت اضافی را از طریق اثار و احوال تعریف کنیم، چنین تعریفی تعریف حدی خواهد بود).
2. شرح اسم به معنی خاص در اموری که ماهیت ندارند یا مرکب نیستند و مفهوم آنها تحلیل می‌شود. خواجه نصیر الدین طوسی نیز به این معنای خاص از شرح اسم نزد ابن سینا تصریح کرده که غیر از شرح الاسم به معنی رایج است یعنی تعریف ماهو قبل از اثبات وجود شیء. ابن عربی با توجه کاملی که به اصطلاحات منطقی مشائی داشته ذیل گفتگوی حضرت موسی و فرعون در قرآن کیفیت تعریف حدی الله را بررسی کرده و تعریف حدی همه مخلوقات را به منزله تعریف حدی الله معقول دانسته است.
ملاصدرا همین نگاه ابن عربی را دنبال کرده و با مبانی خود در حکمت متعالیه سازگار کرده است. بنابراین راهی که ابن‌سینا گشود، آگاهانه یا غیرآگاهانه توسط ابن عربی و ملاصدرا تکمیل شده و در نهایت به توسعه معنایی در تعریف حدی منجر شده است.
دکتر حسن عبدی دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) به عنوان ناقد با تمجید از نوآوری این مقاله و تاکید بر اهمیت دنبال کردن این مسئله در قالب یک طرح پژوهشی، نقدهایی را در جهت اصلاح و تکیمل آن و در چهار محور زیر مطرح ساخت: الف. ترمینولوژی یا اصطلاح‌شناسی، ب. کرونولوژی یا جریان‌شناسی، ج. متدولوژی یا روش‌شناسی و د. اپیستمولوژی یا معرفت‌شناسی.
در محور اصطلاح شناسی دو نکته بیان شد: 1. نباید امکان معرفت حصولی به حق تعالی محدود به تعریف حدی شود. معرفت حصولی می‌تواند از راهی غیر از تعریف حدی حاصل شود 2. اصطلاح تعریف حدی که در عنوان آمده، به معنی رایج تعریف حدی اشاره دارد که مرکب از جنس قریب و فصل قریب در کلیات خمس است؛ حال آنکه مقاله درباره تعریف حدی موسع و غیر رایج است. بنابراین شایسته است این موضوع در عنوان منعکس شود.
در زمینه جریان شناسی یا سیر تاریخی بحث این نکته مطرح شد: در میان تعابیر مختلف این حکما، کدامیک نظر نهایی تلقی شده و با چه معیاری؟ معیار ما تصریح آنهاست یا ترتیب تاریخی نگارش یا تعدد موارد؟ ممکن است در آثار اخیر از این نگاه دست برداشته باشند.
در این مورد باید توضیح بیشتری داده می‌شد.
در محور روش شناسی این نکته پرسش شد که محل بحث اسم الله است که اصطلاحی دینی است یا مفهوم واجب الوجود که اصطلاحی فلسفی است؟ سرانجام در محور معرفت شناسی این نکته مطرح شد که مناط حکایت معلوم بالذات از معلوم بالعرض در اینجا از چه طریقی است؟ مماثلت، مشابهت یا اشاره؟ مولف در تکمیل طرح می‌تواند به فرضیه رقیب مفصلتر بپردازد و امتناع رویت عقلی در مقام تصور از حق تعالی را رد کند.
در ادامه دکتر حسین‌زاده ضمن استقبال از نقدهای دقیق ناقد، به ارائه پاسخ پرداخت و در پایان، جلسه بصورت گفتگو محور ادامه یافت.