کتاب البیاض و السواد، کتابی است از نوع اللمع فی التصوف و الرسالة القشیریة که پس از حدود هزار سال ناشناختگی نسبی اکنون وارد مجموعۀ منابع دست اول تصوف اسلامی ـ ایرانی می‌شود. این کتاب که مؤلف آن یکی از مشایخ برجستۀ نیمۀ اول قرن پنجم هجری است، در حقیقت طبقه‌بندی موضوعی اقوال، اشعار و حکایات صوفیان تا اواخر قرن چهارم است. افزون بر آیات متعددی از قرآن کریم و تفسیر صوفیانۀ آنها و احادیث نبوی که معمولاً در آغاز هر باب آمده است، حدود 3100 فقره قول و حکایت و نام نزدیک به 540 شخص و 453 بیت شعر در این کتاب آمده است؛ باب 37 کتاب اختصاص به اشعار مورد علاقۀ صوفیان دارندۀ 90 بیت شعر است.
بسیاری از فقرات موجود در این کتاب در متون مشابه دیده نمی‌شود و این کتاب از این منظر در واقع گنجی است پر و پیمان. ابواب کتاب همه مهم و غنی هستند و انتخاب باب‌های مهم‌تر در این کتاب با توجه به نوع نیازهای جویندگان متغیر خواهد بود. از منظر تاریخ تصوف، باب 39 کتاب، یعنی «باب معرفة تاریخ المشایخ» از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. در این باب 87 تن از مشایخ، با القابی که فشردۀ ویژگی شخصیتی هر کدام است، معرفی شده‌اند. دسته‌بندی جغرافیایی مشایخ در این باب، ابتکار تازه و سودمندی است که در آثار مشابه وجود ندارد.
در مقدمۀ کتاب ابتدا ذکری مختصر از وضعیت سیرجان در روزگار خواجه شده و بعد منابع اطلاعات دربارۀ احوال او آمده است. بحثی دربارۀ تاریخ وفات و آرامگاه او که هنوز در سیرجان زیارتگاه است و مختصری در باب البیاض و السواد و منابع و مآخذ آن و آثاری که از آن اقتباس کرده‌اند و معرفی نسخه‌های کتاب و نهایتاً روش تصحیح آن مطالب بعدی هستند. پس از مقدمه، متن کتاب و در آخر فهرست نسخه‌های مختلف آن آمده است.
بر طبق منابع موجود اجمالاً دانسته می‌شود که نویسنده از بزرگ‌ترین مشایخ روزگار خود بوده است که همان عنوان «خواجه» و روایت عبدالله انصاری و ابوطاهر سلفی بزرگی و حشمت او را می‌رساند و همچنین تجلیل شیخ ابوسعید ابوالخیر از او در مقام عرفان.
این کتاب به تنهایی کافیست تا نگاه ژرف خواجه به عرفان را نشان دهد و وصیت کوتاه او در پایان کتاب بس است تا نوع سلوک انسانی مورد پسند او را بنمایاند؛ وصیتی که امروزه پس از گذشت هزار سال از بیان آن هنوز می‌تواند در هر جا و هر زمان با عنوان دستورالعمل یک زندگی سالم خدامدار و انسان‌گرا استفاده شود.
کوتاه سخن آنکه البیاض و السواد مجموعه‌ای غنی است از معارف، اقوال، حکایات و اشعار بزرگان صوفیه تا پایان قرن چهارم که محققان و طالبان معرفت همواره به غواصی در آن و استخراج دُرر مشغول توانند بود.