اسلام در سرزمین ایران (4)

چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی

(مجلد چهارم)

اهمیت و جایگاه والای مجموعه‌آثار عظیم هانری کربن (1903-1978) بر اهل تحقیق پوشیده نیست. کربن زمانی تحقیقات دربارۀ مکتب تشیع را در بطن تحقیقات اسلام‌شناسی قرار داد که شناخت غرب از اسلام بیشتر از طریق متون اهل سنت بود و شیعه، غالباً به عنوان فرقه‌ای بدعت‌گزار و سیاسی معرفی شده بود. وی در اواخر حیات خویش، آنگاه که پس از یک عمر طلب و کاوش عاشقانه در عرفان و حکمت اسلامی، بیش از پیش، به پختگی رسیده بود، عصاره‌ای از مهم‌ترین پژوهش‌های خود را در مجموعه‌ای چهار جلدی تحت عنوان     En Islam iranien, aspects spirituels et philosophiques منتشر کرد. تلاش برای ترجمۀ این اثر به زبان فارسی، چنانکه اشارۀ سیدحسین نصر در جشن‌نامۀ هانری کربن گواه آن است، از همان دوران چاپ در قبل از انقلاب اسلامی آغاز شد و همچنان ادامه یافت. اما این تلاش‌ها به دلائل مختلف ناموفق بود. مهمترینِ این دلائل برخاسته از خصوصیات ذاتی خود متن فرانسه است. سبک نگارش نسبتاً ثقیلِ کربن، استفادۀ بسیار از واژه‌های لاتین و یونانی و حتی گاه ابداع واژه‌های جدید فرانسوی برای انتقال معانی حِکمی متون فارسی و عربی و نیز ارجاعات متعدد ــ در یک دیدگاه تطبیقی ــ به متون حِکمی ایران باستان، یونان باستان، مسیحی و هرمسی از جمله دلائلی است که فهم آثار او را حتی برای خود فرانسوی‌ها نیز دشوار کرده است.

این کتاب که مشتمل بر چهار مجلد حجیم است، عصارۀ مهم‌ترین پژوهش‌های کربن است. برای گزارش مختصر محتوای این مجلدات رشتۀ کلام را به دست خود کربن می‌سپاریم تا خود از فهرست مطالب آن سخن گوید:

 از مجموعِ هفت دفتر که در چهار مجلد این اثر گردآمده اند، دفتر اول (مجلد اول) حاوی وجوه معنایی امامیه، یعنی شیعۀ دوازده‌امامی است. در استخراج این مبانی به سرچشمۀ آن‌ها، یعنی احادیث صادرشده از خودِ امامان نظر داشته‌ایم و در عین حال بازتاب و بسط این احادیث را در بزرگ‌ترین شارحان سخنان ائمه در عصر صفوی نشان داده‌ایم. در این کتاب شاهد فصول مشترک میان هرمنوتیک معنوی (یعنی تأویل) به‌کار گرفته‌شده در تشیع و در مسیحیت و نیز مسائل مشترک در امام‌شناسی شیعی و مسیح‌شناسی خواهیم بود. دفتر دوم (دومین مجلد) تماماً به کار عظیم احیاء توسط سهروردی (قرن ششم هجری)، یعنی احیای یک حکمت نوری اختصاص دارد که می‌بایست همچنان پژوهش‌های متعددی به بررسی تطبیقی و مقایسۀ آن با فلسفۀ نور قرون وسطایی غرب (فلسفۀ روبرت گروستست) اختصاص یابد. تمام دفتر سوم (در سومین مجلد) که به روزبهان بقلی شیرازی اختصاص یافته است، به طرح مسائلی منتهی می شود که در حلقۀ «خاصان محبت» گرد‌آمده پیرامون دانته و نیز دیگرانی قبل از وی، مطرح بوده است. دفتر چهارم (در سومین مجلد) به معرفی تنی از چند برجسته‌ترین چهره‌های مابعد‌الطبیعی تشیع و تصوف (سیدحیدر آملی، علاءالدوله سمنانی) اختصاص دارد. دفتر پنجم (در چهارمین مجلد)، از طریق شناساندن چند شخصیت شامخ، به معرفی مکتب اصفهان می‌پردازد. دفتر ششم (در چهارمین مجلد) معنای شیخیه را آشکار می‌سازد و سرانجام دفتر هفتم (در چهارمین مجلد) به‌طور‌کامل به امام دوازدهم به‌مثابۀ قطب و نقطۀ تمرکز شور و اشتیاق شیعی که در اندیشۀ فتوّت یا جوانمردی اوج می‌گیرد، اختصاص می‌یابد. در این جا، ما خود‌به‌خود شاهد مقارناتی میان این سنت یا سنت‌های شهسواران (شوالیه‌ها) در غرب و نیز با سنت یوآخیمی‌ها خواهیم بود.

اکنون مایۀ خوشوقتی است که گزارش فارسی کلِّ این اثر گرانبار، با ترجمه از زبان اصلی، در دسترس مخاطبان فارسی‌زبان قرار می‌گیرد. امیدواریم این ترجمه که با دغدغۀ دقت و وفاداری به متن و مقصود نویسنده، و نیز گویایی در زبان مقصد به انجام رسیده است، بتواند تصویری روشن- در حدّ مقدورات معرفتی و روشی- از دیدگاه کربن در اختیار خوانندگان قرار دهد.