علم التّصوّف

این کتاب در حدود سال 400 هجری قمری توسط نویسنده‌ای ناشناخته به نگارش در‌آمده است كه به همت مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران با همکاری واحد تحقیقاتی تاریخ فرهنگ عقلی جهان اسلام دانشگاه آزاد برلین– آلمان و توسط نصرالله پورجوادی و محمد سوری تصحیح شده است.

دکتر نصرالله پورجوادی مقدمه‌ای مفصل بر این کتاب نگاشته‌اند که چکیده و خلاصه‌ای  از آن درپی می‌آید:
کتابی که با نام «علم التصوف» انتشار یافته است، کتابی است که تنها نسخه خطی موجودش متعلق به مجلس شورای اسلامی است و محمد‌تقی دانش‌پژوه میکروفیلمی از این نسخه  را در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با نام «مناقب الأولیاء» ثبت کرده است.

روش مؤلف این است که در ابتدای هر باب مطلبی را تحت عنوان «قل أصحاب اللسان» می‌آورد. و پس از قول اصحاب لسان، گاه آیه‌ای از قرآن و حدیثی را نقل می‌کند و سپس تعریف‌های آن موضوع را تحت عنوان «اختلاف در عبارت» می‌آورد. این تعریف‌ها در واقع عبارات مختلفی است که مشایخ صوفی درباره آن موضوع گفته‌اند.

کتاب علم التصوف اساساً گردآوری اقوال صوفیه متقدم درباره موضوعات مختلف صوفیانه و گاه اخلاقی است، ولی مؤلف در چندجا آراء یا دیدگاه‌های خود را نیز مطرح کرده است. یکی در اقوال اصحاب اللسان است که احتمالاً برخی از آن‌ها انشاء نویسنده است و دیگری جملات وعظی و خطابی است که گاه نویسنده در پایان یک باب یا پس از نقل قول بلند آورده و با آن خوانننده خود را به خیر و صلاح دعوت کرده است.

مؤلف کیست؟ نام کتاب چیست؟
این کناب متأسفانه صفحه یا صفحاتی از اول و آخر آن افتاده است، لذا نه نام نویسنده و این اثر برای ما معلوم است و نه عنوان آن،  ولی از محتوای اثر، مقایسه آن با کتاب‌های دیگری که در معرفی علم تصوف نوشته شده است و نیز از روی قرائن دیگر می‌توان حدس زد  که این کتاب حدوداً در اواخر قرن چهارم و یا اوایل قرن پنجم به قلم نویسنده‌ای ایرانی و پارسی زبان، احتمالاً خراسانی و بسا نیشاپوری، نوشته شده است. که در هنگام جوانی در اواسط قرن چهارم سفرهایی به بین‌النهرین داشته است و با صوفیان آنجا صحبت داشته و گزارش‌هایی از ایشان شنیده، از جمله از یکی از اصحاب علی‌بن عبدالرحیم قناد، و سرانجام به خراسان بازگشته و کتاب خود را در اواخر همین قرن یا اوایل قرن پنجم تألیف کرده است.

وی از هرچند پیرو اهل سنت بوده است ولی به اهل بیت و امامان شیعه علاقه‌مند بوده و با وجود نشاپوری بودن توجه چندانی به ملامتیان نشاپور نشان نداده است، چنانچه فقط یک بار نام حمدون قصّار (گازر) را آورده و از ملامتیان دیگر یادی نکرده است.
کتاب علم التصوف در 57 باب به‌نگارش در آمده است که عبارت‌اند از: الفُتُوَّة (که از نسخه اصلی محذوف است)، لُبسِ الصُّوفِ وَالمُرَقَّعَات، القُرب،  الفِراق، الأنس، النِّیَّة، الإخلاص، صِفَة الأولیاء، الاستقامة، المُشاهَدَة، الإشارات، الإنابَة، الصِّدق، الحکمة، الاعتصام، الیقین، التقوی، معرفة النفس و مخالفتها، ذکر القلوب، التَّوبة، الخَوف، الرَّجاء، الوفاء، الرِّضا، الزُّهد، الفرق بین الزَّاهد و العارف، المراقبة، الحیاء، التّوکّل، التّفکّر، التّواضع، الورع، المُرُوءة، ادب النّفس، حُسنِ الخُلق، الحلم، المُداراة، القَناعة، ذکر الجوع، ذکر الفقراء، العافیة، البلاء للکافرین، الصّبر، الشُّکر، العبودیَّة، المَحَبًّه، الشَّوق، التصوُّف، المعرفة، التّوحید، حقائق الأحوال، القبضِ و البسط، الجمع و التَّفرقة، الفناء و البقاء، السَّخاء، السَّماع، الوجد.

گفتنی است تصحیح متن علم التّصوّف مانند هر تصحیحی که از روی نسخه‌ای منحصر‌به‌فرد انجام می‌گیرد، مشکلاتی داشته است. علی‌رغم این‌که خط نسخه خوانا و کلمات مشکول و متن هم مقابله شده، اشکالات فراوانی هم وجود داشته است. خوشبختانه بسیاری از این اشکالات با کمکتهذیب الأسرار ابوسعد خرگوشی و کتاب گزیده در اخلاق و تصوّفِ ابو‌نصر خانقاهی و منابع دیگری که اقوال این کتاب در آن هم نقل شده است بر‌طرف شده است. در واقع تصحیح بخش عمده‌ای از این کتاب نتیجه مقابله آن با تهذیب الأسرار است.

در این کتاب، بخش مفصلی به یادادشت‌ها اختصاص داده شده است که در آن هر باب علاوه بر ثبت قرائت تهذیب و یا گاه متون دیگر (مانندرساله قشیریه و حقایق التفسیر)، گاهی ترجمه پارسی قولی را که در گزیده در اخلاق و تصوّف یا متون کهن پارسی دیگر بوده است آورده شده است. همچنین احادیث  از متون حدیثی مختلف استخراج شده و اقوال نیز تا حد امکان در منابع دیگر یافته شده و استناد شده است و منابع مورد استناد به ترتیبِ تاریخ مرتب شده‌اند. گاه درباره انتساب قولی با بیت شعری به کسی یا اشتباهی که در این خصوص در آثار دگیر رخ داده با مشابهات میان اقوال به مناسبت توضیح مفصل تری ارائه شده است.

در بخش «معرفی اجمالی اَعلام کتاب» نیز به اختصار درباره هریک از کسانی که نامشان در متن کتاب آمده است (به جز نام پیامبران و امامان و افراد پیش از اسلام مانند لقمان حکیم و فرعون که نیاز به توضیح ندارند) در حد یکی  دو سطر توضیحی آمده است. سعی شده است که این توضیحات بیشتر درباره کسانی باشد که معروفیت کمتری دارند.