برگزاری نشست تخصصی کلام و فلسفه اسلامی توسط موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در نخستین اجلاس بین المللی مدیران مراکز آموزشی و پژوهشی علوم و مطالعات اسلامی

نخستین اجلاس بین المللی مدیران مراکز آموزشی و پژوهشی علوم و مطالعات اسلامی، 6 و 7 بهمن 1403 به میزبانی دانشگاه قم برگزار گردید. در این اجلاس، مسئولیت علمی کارگروه تخصصی فلسفه و کلام اسلامی به موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران سپرده شده بود و نشست تخصصی این حوزه بعد از ظهر روز شنبه 6 بهمن 1403 برگزار گردید.

در بخش اول این نشست، حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر مهدی عبداللهی مدیر گروه فلسفه علوم انسانی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، به عنوان دبیر نشست پس از ارائه معرفی کوتاهی از موسسه، بنابر دستور کار اجلاس، به بررسی تحولات و پیشرفت‌های فلسفه و کلام اسلامی در ایران معاصر با تاکید بر دوره پس از انقلاب اسلامی پرداختند. ایشان تحولات حوزه فلسفه اسلامی را در پنج محور دسته بندی کردند.

محور اول، استمرار رویکرد حکمت متعالیه در فلسفه اسلامی است که تلاش دارد مباحث فلسفی را به مسائل و متون دینی و عرفانی نزدیک کند؛ از نمونه های برجسته این رویکرد نگارش تفسیر المیزان توسط علامه طباطبایی و تفسیر تسنیم توسط آیت‌الله جوادی آملی است.

دومین محور، تلاش های مهم صورت گرفته در حوزه مطالعات تطبیقی میان سنت عقلی اسلامی و فلسفه‌های غربی در دو سنت تحلیلی و قاره‌ای است.

سومین محور، بسط فلسفه اسلامی است که نمونه بارز آن را در شکل گیری شاخه معرفت‌شناسی اسلامی می توان مشاهد کرد. به همت فیلسوفان معاصر، به‌ویژه علامه طباطبایی، این دانش به‌صورت مستقل شکل گرفته و در پنجاه سال اخیر به رشد و بالندگی قابل‌ملاحظه‌ای دست یافته است.

چهارمین محور، تأسیس فلسفه‌های مضاف در قلمرو فلسفه اسلامی که به مسائل مختلف معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و خداشناختی در علوم انسانی و اجتماعی می‌پردازد.

نهایتاً، محور پنجم بهره‌گیری از مسائل فلسفه اسلامی در مسائل کلامی و الهیاتی است که موجب گردیده موفقیت های قابل توجهی در رویارویی با نظریه‌های نوپدید در الهیات مسیحی حاصل شود.

ایشان سپس به پیشرفت های صورت گرفته در حوزه کلام پرداختند.

مطلب اول در این زمینه ایجاد دانش کلام جدید است. استاد شهید مرتضی مطهری در همان سال پیروزی انقلاب یکی از مهم‌ترین وظایف حوزه‌های علمیه را تشکیل کلام جدید اعلام کردند.

مطلب دوم تاسیس شاخه‌های نوین در دانش کلام همچون فلسفه علم کلام، کلام فلسفی، کلام تطبیقی، کلام کاربردی و روش شناسی علم کلام است.

مطلب سوم، مواجهه پویای کلام -به پشتیبانی فلسفه اسلامی- با شبهات جدید است.

از نظر ایشان، این تحولات محتوایی در دوره پس از انقلاب اسلامی هم نتیجه تاسیس نهادهای جدید و هم به نوعی موجب تاسیس این نهادها بوده است.

از جمله مهمترین نهادهای علمی شکل گرفته (یا گسترش یافته) در حوزه فلسفه اسلامی و کلام در دوران پس از انقلاب می توان به موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، مجمع عالی حکمت اسلامی ، بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، بنیاد بین المللی اسرا، مرکز آموزش تخصصی فلسفه اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و مرکز تحقیقاتی کلام اسلامی امام صادق (ع) اشاره کرد.

در کنار نهادهای ایجاد شده، می توان به بررسی آثار تولید شده برگرفته از این تحولات محتوایی پرداخت. دکتر عبداللهی این آثار را در سه دسته مقالات، کتب پژوهشی و آثار تصحیحی قرار دادند.

در حال حاضر بیش از 50 نشریه علمی در حوزه های مرتبط با فلسفه اسلامی و کلام تحت نظر دانشگاه ها و مراکز حوزوی در حال فعالیت هستند. از جمله مهمترین این نشریات می توان بدین موارد اشاره کرد: جاویدان خرد، حکمت و فلسفه، حکمت سینوی، حکمت معاصر،پژوهشنامه فلسفه دین، آینه معرفت، فلسفه و کلام اسلامی، تأملات فلسفی، خردنامه صدرا، معرفت فلسفی، معرفت کلامی، الهیات تطبیقی.

در کنار نگارش آثار پژوهشی متعدد، فعالیت های دانشنامه ای مهمی نیز در دوران پس از انقلاب صورت گرفته است که مهم ترین خروجی های آن را می توان دایرة المعارف علوم عقلی و دانشنامه کلام اسلامی دانست. البته دانشنامه جهان اسلام و دایرة المعارف بزرگ اسلامی نیز مشتمل بر مطالب متعددی در حوزه فلسفه و کلام اسلامی هستند.

یکی از مهمترین فعالیت های صورت گرفته در چند دهه اخیر احیای میراث فلسفی و کلامی در قالب انتشار تصحیح های انتقادی بوده است. در این زمینه می توان به آثار تصحیحی منتشر شده توسط موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و بنیاد حکمت اسلامی صدرا اشاره کرد.

دکتر عبداللهی همچنین به برخی فعالیت های ترویجی در حوزه علوم عقلی اسلامی مانند برگزاری روز جهانی فلسفه و دیگر برنامه های مناسبتی اشاره کردند.

ایشان در پایان پیشنهاد کردند که با حمایت مراکز داخلی و بین المللی حاضر در اجلاس، انجمن جهانی فلسفه اسلامی تشکیل شود که در آن همه نهادهای علمی فعال در این حوزه حضور داشته باشند.

در بخش دوم این نشست، سه تن از میهمانان بین المللی نکاتی را ناظر به مراکز علمی خود بیان کردند.

جناب آقای دکتر بکژان میربایف، رئیس دانشکده فلسفه و علوم سیاسی دانشگاه فارابی قزاقستان، توضیح دادند که دانشگاه فارابی در سال 1934 تاسیس شده و در حال حاضر در رتبه‌بندی جهانی کیو اس در جایگاه ۱۶۳ قرار دارد. ایشان تأکید کردند که این دانشگاه شعبه‌هایی در ترکیه، قزاقستان و روسیه دارد. دانشکده فلسفه و علوم سیاسی در زمینه های فلسفه، فرهنگ شناسی، جامعه شناسی، اسلام شناسی، علوم سیاسی، تعلیم و تربیت و روانشناسی فعال است و در مباحث فلسفی به فلسفه اسلامی نیز توجه ویژه دارد. جناب آقای دکتر عزام بختیار مدیر موسسه اسلامی نورالولاء اندونزی، درباره فعالیت‌های این موسسه توضیحاتی ارائه دادند. این مرکز در حوزه عرفان و تصوف اسلامی فعال است و از جمله فعالیت های آن می توان به برگزاری دوره های آموزشی، انتشار کتاب، تولید فیلم های آموزشی و ارتباط با سایر نهادهای دانشگاهی در اندونزی اشاره کرد.

سرکار خانم دکتر خلیا حیدرا، عضو گروه فلسفه دانشگاه شیخ آنتا دیوپ سنگال، نکاتی را درباره پیوند اسلام با عقلانیت و جایگاه زنان در اسلام را مطرح کردند. از نظر ایشان از همان صدر اسلام، هم عقلانیت بر اندیشه اسلامی حاکم بوده است و هم زنان از جایگاه بالایی برخوردار بوده اند و این دو مسئله امروز نیز باید با جدیت دنبال شود.